Η κατασκευή της πραγματικότητας

Η κινηματογραφική ταινία Matrix φέρνει αναπόφευκτα στο νου την αλληγορία του πλατωνικού σπηλαίου.  

«Μετά από αυτά λοιπόν, είπα, παράστησε τη δική μας φύση μας ως προς την παιδεία και την αμορφωσιά με αυτή την εικόνα. Σκέψου, δηλαδή, μέσα σε μια υπόγεια κατοικία παρόμοια με σπηλιά, που έχει την είσοδό της να κοιτάζει προς το φως σε όλο το μήκος της. Μέσα της βρίσκονται άνθρωποι, φυλακισμένοι από την παιδική τους ηλικία. Με δεσμά και στα πόδια και στον αυχένα, ώστε να μένουν καθηλωμένοι και να βλέπουν μόνο μπροστά τους, χωρίς να μπορούν να στρέφουν γύρω το κεφάλι τους λόγω των δεσμών τους. Φαντάσου ακόμα μια λαμπερή φλόγα να καίει γι’ αυτούς από ψηλά και μακριά και πίσω τους. Και ανάμεσα στη φωτιά και τους δεσμώτες να περνά ψηλά ένας δρόμος, παράλληλα στον οποίο φαντάσου να έχει χτιστεί ένας μικρός τοίχος, όπως ακριβώς έχουν τοποθετηθεί από τους θαυματοποιούς μπροστά τους τα παραπετάσματα, πάνω στα οποία δείχνουν τις ταχυδακτυλουργίες τους».
Πλάτων, «Πολιτεία», Βιβλίο Ζ', 514a1-b6

Ο Σωκράτης και ο Γλαύκων διαλέγονται και στέλνουν μηνύματα σε χρόνους και τόπους, που ίσως δεν είχαν καν υποπτευθεί ότι υπάρχουν. Ειδικά η αλληγορία του σπηλαίου, απόσπασμα της οποίας παρατέθηκε προηγουμένως είναι ένα σπάνιο κράμα λογικής και
ενόρασης, πολυτιμότερο από τον χρυσό και διαχρονικότερο – χωρίς να είναι τόσο επιθυμητό από τους πολλούς όσο είναι το «ευγενές» μέταλλο των κοσμημάτων.
Στο πλατωνικό έργο αναλύεται καίρια η καρδιά του Θηρίου. Εκτίθεται ο πυρήνας των προπαγανδιστικών μεθόδων στις οποίες μετέρχονται οι βασιλείς των ψευδαισθήσεων για να διατηρήσουν την πειθήνια αδράνεια και την άβουλη νομιμοφροσύνη των μαζών. Όποιος έχει έστω αναγνώσει αυτό το χωρίο από την Πολιτεία θα μπορεί να κατανοεί ότι η πραγματικότητα, όπως λανσάρεται στις αισθήσεις και την κρίση μας, είναι ένα αποτέλεσμα κατασκευής και σύνθεσης ψευδών. Οι πολλοί είναι αλυσοδεμένοι από γεννησιμιού τους. Δεν μπορούν να στρίψουν το κεφάλι επειδή περιορίζονται από τα δεσμά τους. Πίσω τους καίει μια φωτιά και οι άνθρωποι του παρασκηνίου τους σαγηνεύουν με το θέατρο σκιών που παίζουν, υποκαθιστώντας με σκιαμαχίες τις αληθινές αισθήσεις μιας αληθινής ζωής.

Οι άτοποι

Μια παράγραφο αργότερα ο Γλαύκων λέει στον Σωκράτη ότι η εικόνα που του περιγράφεται είναι «άτοπη» (δηλαδή αλλόκοτη). Και οι δεσμώτες του φάνταζαν «άτοποι». Κι ο Σωκράτης αντιγύρισε το φοβερό: «Ομοίους ημίν». Δηλαδή, είναι όμοιοι με εμάς. Είμαστε εμείς! Ο Σωκράτης ενοποίησε τις χωροχρονικές διαστάσεις με τον αιθέρα της αλήθειας και με την ειλικρινή προσπάθειά του να απαντήσει στα πανανθρώπινα και διαχρονικά ερωτήματα. Αυτοί που ζουν με τις ψευδαισθήσεις, τα παροράματα, όσοι παίρνουν τοις μετρητοίς τις σκιές και δεν θέλουν να αποδράσουν από τις φυλακές τους, είναι όμοιοί μας. Μπορεί να είμαστε και εμείς σ' αυτή τη θέση και να τρέφουμε την αυταπάτη πως είμαστε ελεύθεροι, έχουμε επιλογές και βάσει αυτών πορευόμαστε στις «ανοιχτές λεωφόρους» του βίου μας.
Η εποχή μας είναι ιδανική για εθελούσιο εγκλεισμό σε πλατωνικό σπήλαιο. Οι ημέρες μας είναι θυμιάματα σε δοξολογίες προς τις σκοτεινές οντότητες των εντυπώσεων. Φτωχή η συγκομιδή μας σε αυθεντικά βιώματα και πηγαία αισθήματα. Όλα εκτελούνται, περαιώνονται, σχηματίζονται δι' αντιπροσώπων. Ψηφίζουμε τους ελληνόφωνους που θα μεσιτεύουν τα συμφέροντα των ξένων στο εσωτερικό της χώρας, έχοντας επηρεαστεί από εικόνες και τρικ, που εμφανίζουν από το πουθενά οι χειριστές τους, οι άνθρωποι πίσω από την πλάτη μας που παίζουν με τις μαριονέτες. Συμπαθούμε και αντιπαθούμε λαούς, φυλές, παρατάξεις, υποομάδες ανθρώπων και συλλογικότητες επειδή μας είπε να το πράξουμε ένα κουτί με υποκύανο φως που αναβοσβήνει στην κρεβατοκάμαρά μας. Θεωρούμε όμορφο κάτι προδήλως απεχθές επειδή κάποιοι μας υπέδειξαν να το αξιολογήσουμε έτσι. Ευλογούμε ως αρετή την απόλυτη φαυλότητα και καθίζουμε στους θρόνους της συνείδησής μας την ύπατη πτώση διότι «έτσι επιβάλλει η εποχή». Το να συνιστούν ορισμένοι να είμαστε «σύγχρονοι» αντί αληθινοί είναι ένα από τα τεχνάσματα της υπερδομής, η οποία εκτροχιάζει τον συρμό της Ιστορίας και τον οδηγεί στον γκρεμό μιας απολύτως απάνθρωπης τυραννίδας.
Ο Σωκράτης διά του Πλάτωνα μπορεί να θεωρεί -από τις σφαίρες όπου υπάρχει- ότι έχει εξοφλήσει την υποχρέωσή του απέναντί μας. Την αλήθεια την είπε. Καταγράφηκε και μεταδόθηκε. Όποιος θέλει μπορεί να επηρεάσει τον εαυτό του και να ελευθερωθεί. Οι υπόλοιποι ας κάτσουν αναπαυτικά στο σπήλαιο να χάσκουν αμέριμνοι τις σκιές...