Ο αντιπαθής αριβίστας Οδυσσεύς

«Η αρπαγή των όπλων του Φιλοκτήτη». Μαρμάρινη ανάγλυφη πλάκα του 2ου αιώνα. Φυλάσσεται στο μουσείο της Βραυρώνας.

«Οδυσσεύς: Όπου χρειάζονται τέτοιοι (άνδρες δόλιοι), τέτοιος είμαι εγώ· και όπου κρίνονται οι δίκαιοι και οι ενάρετοι, δεν μπορείς να βρεις ευσεβέστερο από μένα. Είμαι όμως γεννημένος να επικρατώ παντού, εκτός από σένα».

Σοφοκλέους, «Φιλοκτήτης», στ.1049-1053, εκδόσεις Πάπυρος, σελ.77

Σ' αυτή την τραγωδία οι άνθρωποι συγκρούονται ηθικά και πνευματικά. Όλα δείχνουν ότι το αποτέλεσμα των λεκτικών μαχών είναι ισόπαλο και ο αγώνας ατελέσφορος αλλά έρχεται ένας ημίθεος, ο Ηρακλής, και δίνει τη λύση. Ο Οδυσσέας θέλει να αποκτήσει το τόξο και τα βέλη του Ηρακλέους. Μόνο έτσι μπορεί να κατακτηθεί η Τροία. Τα έχει στην κατοχή του ο Φιλοκτήτης, που ο Οδυσσεύς και οι σύντροφοί του παράτησαν στην Λήμνο άρρωστο, ταλαιπωρούμενο από μια αγιάτρευτη δαγκωνιά φιδιού στο πόδι του, το οποίο διαρκώς πυορροεί και όζει. Φυσικά, ο δαιμόνιος Οδυσσεύς γνωρίζει ότι ο Φιλοκτήτης έχει μένος εναντίον του επειδή

τον παράτησε μόνο κι αβοήθητο στη νήσο του μαρτυρίου του και σχεδιάζει να χρησιμοποιήσει δόλο για να του υφαρπάξει τα ηράκλεια όπλα. Στο σχέδιο χρησιμοποιεί – μέχρι ενός σημείου τον Νεοπτόλεμο, τον γιο του Αχιλλέα. Ο Νεοπτόλεμος στην αρχή πείθεται να ξεγελάσει τον σωματικά και συναισθηματικά πληγωμένο Φιλοκτήτη αλλά στο τέλος, δικαιώνοντας το γένος του άκαμπτου ήρωα που τον έφερε στη ζωή, του ανυποχώρητου Αχιλλέως, κάνει το σωστό. Μετανιώνει πικρά για το ξεστράτημά του. Επιστρέφει τα όπλα στον Φιλοκτήτη, αγνοώντας τις απειλές του Οδυσσέως ότι ολόκληρος ο στρατός των Αχαιών θα στραφεί εναντίον του. «Όταν έχω μαζί μου το δίκιο δεν χαμπαρίζω τις απειλές σου» (στ. 1251) λέει ο νεαρός. Ο Νεοπτόλεμος, έχοντας απόλυτη εμπιστοσύνη στην αρετή και τους καρπούς της έχει ήδη αμφισβητήσει και το φαινομενικά «ισχυρό» χαρτί του Οδυσσέα: τη λογική του. «αλλά αν αυτά που θα κάμω είναι δίκαια, είναι ανώτερα από τις γνωστικές συμβουλές σου» (στ. 1246). 

Οι σοφιστές

Ο «Φιλοκτήτης» διδάχθηκε για πρώτη φορά κατά το έτος 409 π.Χ., επί άρχοντος Γλαυκίππου και έλαβε το πρώτο βραβείο. Ο Σοφοκλής κατήγαγε διπλή νίκη με τούτη την αριστεία. Η αυτονόητη είναι ότι πήρε μια από τις (περίπου) είκοσι πρωτιές του σε δραματικούς αγώνες και η δεύτερη, η σημαντικότερη, είναι ότι έθραυσε ένα πολύ επικίνδυνο πρότυπο που είχε αρχίσει να καταδυναστεύει τη ζωή των Αθηναίων: εκείνο του σοφιστή, του καταφερτζή, του αριβίστα, του ανήθικου ανθρώπου που αποκτά αρχές ανάλογα με το ποιες θα εξυπηρετήσουν την πρόσκαιρη επικράτησή του. Ο Οδυσσεύς αυτής της τραγωδίας δεν έχει καν χαρακτήρα! Σημαίες ευκαιρίας σηκώνει με αποκλειστικό στόχο τη νίκη – όπως τη νομίζει εκείνος. Οι σοφιστές και οι δημοκόποι του 409 π.Χ., σε μια Αθήνα που πυορροούσε σαν το πόδι του Φιλοκτήτη, υπόσχονταν τεχνικές επικράτησης σε πολιτικούς, δικαστικούς και άλλους αγώνες, διδάσκοντας επ' αμοιβή λεκτικές ταχυδακτυλουργίες. Αυτούς έψεγε ο Σοφοκλής μέσω του Οδυσσέως που καυχάται ότι είναι ανήθικος με τους ανήθικους και ενάρετος με τους δίκαιους. Οι απαντήσεις του αριστοτεχνικά σχεδιασμένου, επικά απόλυτου ρόλου του Νεοπτόλεμου αλλά και εκείνες του αδικημένου Φιλοκτήτη είναι διαχρονικά κατηγορώ εναντίον του καιροσκοπισμού, της αφερεγγυότητας και της κατάλυσης των πνευματικών δεσμεύσεων με στόχο την εξυπηρέτηση της ύλης και τον κορεσμό της μωροφιλοδοξίας.

Ο τύπος του πρόθυμου δόλιου, του αμοραλιστή δεν είναι νικηφόρος στο έργο του Σοφοκλέους. Διασύρεται και στις εντυπώσεις αλλά και όσον αφορά στην περιλάλητη αποτελεσματικότητά του. Ο από μηχανής ημίθεος Ηρακλής και ο μεταμελημένος Νεοπτόλεμος πείθουν τον Φιλοκτήτη να ενώσει τα όπλα του με τους Αχαιούς και να πορθήσουν την Τροία. Οι κουτοπονηριές πάντοτε χλωμιάζουν, η αίγλη τους ξεθωριάζει και η ισχύς τους ξεφουσκώνει όταν έρχεται η κατάλληλη ώρα για να εκφραστεί η θεία βούληση. Όσο παράξενο κι αν φαντάζει είναι αληθές: τίποτα δεν είναι πιο λειτουργικό για τις κοινωνίες από το ηθικά ορθό, από εκείνο που φωνάζει μέσα μας πως είναι το δέον. Οι συμφεροντολόγοι, αν είχαν ίχνος θείου φωτός εντός τους θα ήξεραν ότι η πιο ασύμφορη επιλογή είναι εκείνη του Οδυσσέως στον Φιλοκτήτη. Επίσης αν είχαν στοιχειώδη επαφή με τη μυθολογία μας θα καταλάβαιναν γιατί ο Οδυσσεύς εξελίσσεται ως χαρακτήρας κι από δόλιος εξαπατητής μεταμορφώνεται σε φορέας του θείου λόγου και δίκαιος εκδικητής.