Το σκοτεινό μονοπάτι προς το φως

Σκηνή από την ταινία «Οιδίπους Τύραννος» (του 1957) που σκηνοθέτησε ο William Tyrone Guthrie.

«Ας ξεσπάσουν ό,τι κακά θέλουν· εγώ τη φύτρα μου ποθώ να μάθω και τιποτένια αν είναι. Ισως αυτή, που σαν γυναίκα φιλόδοξη είναι, ντρέπεται για τη φτωχή καταγωγή μου. Ομως εγώ θαρρώ τον εαυτό μου παιδί της Τύχης, που την ευτυχία σκορπίζει, και δεν θα ντροπιαστώ. Αυτήν έχω μητέρα. Κι οι συγγενείς μου οι μήνες πρώτα μικρό, στερνά μεγάλο μ' έχουν δείξει. Τέτοιος αφού πλάστηκα, αλλιώτικος ποτέ μου δεν θα γίνω, για να διστάσω τη γενιά μου να γνωρίσω».

Σοφοκλέους, Οιδίπους Τύραννος, Άπαντα αρχαίων Ελλήνων συγγραφέων, εκδόσεις Πάπυρος, στ. 1076-1085, σελ. 67

Ο τραγικός Οιδίπους ετοιμάζεται, στην επόμενη τροπή της ειμαρμένης, να συναντήσει τον εκτυφλωτικό ήλιο της αληθείας και στην πιο αβάσταχτη όψη του: εκείνη της αυτογνωσίας. Είναι ο βασιλεύς του Κάδμου και θέλει να έρθει μπροστά του ένας δούλος για να μάθει ποια είναι η πραγματικότητα γι' αυτόν, ποια είναι η ίδια η φύση του! Και θα τη μάθει. Είναι πατροκτόνος και αιμομίκτης. Σκότωσε τον πατέρα του και παντρεύτηκε τη μητέρα του. Εκανε τέσσερα παιδιά με τη σύζυγο και μάνα του Ιοκάστη: Τον Ετεοκλή, τον Πολυνείκη, την Αντιγόνη και την Ισμήνη. Γι' αυτά τα παιδιά ο Οιδίπους είναι ταυτόχρονα πατέρας κι αδελφός! Διέπραξε ανοσιουργήματα προσπαθώντας να
βαδίσει εκτός του κύκλου του αίματος που προδιέγραψε για εκείνον ο θεός Απόλλων.

Επιμένει σε κάτι που όλοι νιώθουν (η Ιοκάστη γνωρίζει πλέον) ότι θα οδηγήσει στην κάτω στροφή της επίγειας πορείας του, στην καταστροφή. Οσοι γνωρίζουν αυτό το επεισόδιο του αρχαιότατου θηβαϊκού μύθου χαμογελούν πικρά ή ακόμα και συγκινούνται τη στιγμή που παρακολουθούν αυτήν τη σκηνή, μια από τις συνταρακτικότερες που μπόρεσε ποτέ να προσφέρει το θέατρο στους σημερινούς θεατές και τους αρχαίους διδασκόμενους (στην αρχαία Ελλάδα δεν «ανέβαινε» έργο, αλλά διδασκόταν). Η κραυγή του Οιδίποδα, ο οποίος θέλει επιτέλους να μάθει ποιος είναι, αποτελεί τη σύνοψη μιας αρχέγονης, πανανθρώπινης ανάγκης, αγωνίας. Να γνωρίσουμε τον εαυτό μας και ας γίνει οτιδήποτε - και αυτό το οτιδήποτε είναι εξέλιξη, όποια γεύση κι αν μας δώσει στο διψασμένο στόμα μας.

Αναγέννηση

Ο Οιδίπους στο φινάλε της τραγωδίας, έπειτα από τη φριχτή για εκείνον αποδοχή της καταγωγής και των πράξεών του, τράβηξε τις «χρυσοδουλεμένες τις καρφίτσες» από τα ρούχα της Ιοκάστης που είχε απαγχονισθεί και τρύπησε με αυτές τις κόρες των ματιών του λέγοντας «πως τα μάτια του δεν θα μπορέσουν πια να δουν ούτε τα όσα έπαθε ούτε τα όσα έπραξε κακά, αλλά από δω κι εμπρός μέσ' στο σκοτάδι δεν θα έβλεπε εκείνους που δεν έπρεπε και όσους έπρεπε να δει δεν θα τους γνώριζε».

Δεν είναι τυχαίος ο τρόπος της αυτοτιμωρίας του βασιλέα που έπεφτε αυτοθέλητα από τον θρόνο του επειδή λίγο καιρό πριν είχε επικηρύξει τον εαυτό του!
Ο Οιδίπους αφαιρεί την όρασή του με χρυσές καρφίτσες. Χρησιμοποιεί ένα μέταλλο που χαρακτηρίζεται «αθάνατο» και θεωρείται άφθαρτο για να περάσει σε μία κατάσταση όπου η επίγνωση που έχει για τη φύση της πραγματικότητας δεν συνοδεύεται από την ανάγκη της φυσιολογικής όρασης.

Η δεύτερη γέννηση του Οιδίποδα, η αληθής, περνά μέσα από τη Σκύλα του θανάτου της «αληθινής ευτυχίας» (ο παλαιός όλβος, όλβος δικαίως) που έζησε με την Ιοκάστη και τη Χάρυβδη του στεναγμού, της συμφοράς και της ντροπής.
Η αλήθεια δεν φάνηκε ποτέ ιδιαιτέρως επιθυμητή ως παρέα για τους θνητούς - αν και είναι η μοναδική αξία που μπορεί να νικήσει τον θάνατο. Η αλήθεια, επειδή ταυτίζεται με τον Θεό, είναι απόλυτη και τα απόλυτα είναι ανυπόφορα για τις πεπερασμένες δυνατότητές μας. Είτε ως μεμονωμένα πρόσωπα είτε ως συλλογικότητες δεν μπορούμε εύκολα να συμβιβαστούμε με την ιδέα του κοιτάγματος του αφτιασίδωτου εαυτού μας, δίχως την παρήγορη παραπλάνηση του ψεύδους.

Οπως διδάσκει ο Σοφοκλής, το πέρασμα στην αυθεντική κατανόηση του «Εγώ» συνεπάγεται πρώτα την εγκατάλειψη των παλαιών αντιλήψεων και στη συνέχεια την εναρμόνιση με τον αληθινό εαυτό μας. Η εκμάθηση της φύσης μας είναι το πιο ακριβό, επώδυνο και χρήσιμο μάθημα που οφείλουμε να περάσουμε όταν, μια μέρα, αναπόφευκτα θα εξεταστούμε σε αυτό. Αλλά ο Οιδίπους Τύραννος έχει κι άλλα, σημαντικότερα, μηνύματα να στείλει στην κοινωνία μας.