Η ειρηνοποιός «Αντιγόνη» του Σοφοκλέους

«Η Αντιγόνη στο προσκεφάλι του Πολυνείκη». Έργο του Jean-Joseph Benjamin-Constant (1845-1902).

«Μια άλλη χρησιμότητα της ελληνικής τραγωδίας, πέραν της διδασκαλίας ηθικών μαθημάτων στους πολίτες για τον ορθό βίο, είναι να διδάξει μια κυβέρνηση το πώς να αποφεύγει τις υπερβολές και να μην καταπιέζει τον λαό της. Όλα τα καταπιεστικά καθεστώτα θα έπρεπε να... αποστηθίσουν τα μαθήματα που δίνει η Αντιγόνη».
Μαριάν Μακντόναλντ, «Η Ζώσα Τέχνη της Ελληνικής Τραγωδίας», εκδόσεις Αιθήρ, σελ. 68

Η κ. Μακντόναλντ είναι αναμφίβολα η σημαντικότερη μορφή των ελληνικών γραμμάτων στον 20ό και τον 21ο αιώνα. Οι διδασκαλίες της στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνια Σαν Ντιέγκο για την Ελληνική Τραγωδία, τα βιβλία της και οι διαλέξεις της έχουν επαναχαράξει τις γραμμές πάνω στις οποίες βάδιζε η ερμηνεία του αρχαίου δράματος. Ωστόσο, εκείνο που την έχει θέσει στην κορυφή του πανθέου των ελληνιστών είναι το Thesaurus Linguae Graecae (TLG), η ηλεκτρονική βιβλιοθήκη με ψηφιοποιημένα όλα τα
κείμενα της ελληνικής γραμματείας – από τον Όμηρο μέχρι τον 20ο αιώνα μ.Χ.! Η Μαριάν Μακντόναλντ εμπνεύστηκε τη δημιουργία του TLG. Το 1971  δώρισε στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνια, Ίρβαϊν, 1.000.000 δολάρια για να ξεκινήσει το μεγαλεπήβολο πρόγραμμα καταχώρησης της ελληνικής γραμματείας σε ψηφιακή βάση δεδομένων. Το έργο συνεχίζεται και το ελληνικό φως ξεκινά από τους κόμβους του αμερικανικού πανεπιστημίου και διαλύει τα πνευματικά σκότη σ' ολόκληρη τη γη.
Στο βιβλίο της «Η Ζώσα Τέχνη της Ελληνικής Τραγωδίας» η Μαριάν Μακντόναλντ ασχολείται και με την πολιτική διάσταση των δημιουργημάτων του Αισχύλου, του Σοφοκλέους και του Ευριπίδου. Η Αντιγόνη του Σοφοκλέους, κατά την ακαδημαϊκό – συγγραφέα έχει ζωτική σημασία για την κατανόηση και την εξασφάλιση της σωστής λειτουργίας του όποιου πολιτεύματος και τη νοηματοδότηση του συλλογικού βίου.

Δύο νομιμότητες

Η υπόθεση της «Αντιγόνης» βασίζεται στα θανατηφόρα άνθη που φύονται στα πεδία της εξουσίας. Δύο αδέλφια αλληλοσκοτώνονται για τον θρόνο που έλαχε να μοιραστούν. Ο ένας εκ των δύο, αφιονισμένος για την αρχή, είχε φτάσει στο σημείο να πολιορκήσει την ίδια την πατρίδα του με στρατό άλλης πόλης. Ο θείος τους κληρονομεί την ορφανεμένη βασιλεία και διατάσσει το πτώμα του προδότη επιδρομέα να μείνει άταφο. Η ύβρις των ύβρεων! Το να μείνει άταφος νεκρός στην αρχαία Ελλάδα ήταν μεγαλύτερη παραβίαση της θείας νομοθεσίας. Φρικτότερο ατόπημα κι απ' ό,τι είναι η προδοσία για τον νόμο των ανθρώπων. Η Αντιγόνη, η αδελφή των νεκρών, θρηνεί και για τους δυο και θέλει οπωσδήποτε να θάψει τον άταφο, περιφρονώντας τη ρητή εντολή του Κρέοντα να μην βρει αναπαμό ούτε στον Άδη ο Πολυνείκης.
Η εξέταση της υπόθεσης και της σύγκρουσης Αντιγόνη και Κρέοντα δεν είναι και τόσο εύκολη όσο φαντάζει. Υπό μίαν έννοια αμφότεροι έχουν δίκιο. Εκπροσωπούν έκαστος τη δική του νομιμότητα. Νομιμότητα για τον βασιλιά είναι η διασφάλιση της ζωής της πόλης και ο σωφρονισμός των πολιτών μέσω του φόβου της ποινής και των συνεπειών κάθε προδοσίας. Η Αντιγόνη θέτει τον εαυτό της υπό την αιγίδα άλλου νομοθετικού πλαισίου – εκείνου που γράφτηκε από τους θεούς και βασίζεται στον σεβασμό και την αγάπη. Ουδείς εκ των δύο μπορεί να κάνει πίσω (επειδή, φυσικά, δεν το θέλει). Το φινάλε της τραγωδίας δείχνει σε όσους την διδάσκονται που μπορεί να καταλήξει μια σύγκρουση, όταν τα αντισυμβαλλόμενα μέρη δεν σκέφτονται καν το ενδεχόμενο ενός συμβιβασμού.
Μήπως ο Σοφοκλής επιθυμεί να συμφιλιώσει, να γεφυρώσει τις απολυτότητες θεών και ανθρώπων; Μήπως θέλει να συνθέσει το φθαρτό με το αιώνιο για να μην συντρίβεται οτιδήποτε βρίσκεται ανάμεσα στις μυλόπετρες των δυσάρεστων συγκυριών που πάντοτε προκύπτουν;
Ο Αθηναίος τραγωδός ίσως να επιθυμούσε να κατορθώσει και τα προαναφερθέντα με την Αντιγόνη του. Όμως, είναι πασιφανές ότι κυρίως αποπειράθηκε να καλύψει τις χαώδεις αποστάσεις που χωρίζουν τους ανθρώπινους νόες μεταξύ τους. Η ειρήνη σε μια πολιτεία καθώς και η αίσθηση της ελευθερίας που οφείλει να εξασφαλίζει για όλους τους πολίτες της πρέπει να διασχίζει καθημερινά μια γέφυρα. Εκείνη που ενώνει τα δόγματα, τις εμμονές και τις ανυποχώρητες θέσεις και συνέχει ολόκληρη την κοινότητα.
Ειδικά στην πατρίδα μας, σε τακτά χρονικά διαστήματα, βλέπουμε πόσο εύκολα μπορούν να καταρρεύσουν τούτες οι γέφυρες που οδηγούν στην αληθινή σωτηρία.