Ὁ Τύπος καθορίζει τό πνεῦμα τοῦ λαοῦ

Γρηγόριος Ξενόπουλος, Γεώργιος Βιζυηνός καί Ἐμμανουήλ Ροΐδης. Ἔνθετη: Ἡ σελίδα τῆς «Ἑστίας» μέ τήν προκήρυξη του Β' Διαγωνισμοῦ Διηγήματος (Δεκέμβριος 1883)

«Μέχρι τή δεκαετία τοῦ 1870 οἱ ἐγχώριες παραδόσεις τοῦ ἑλληνικοῦ λαοῦ, πού ἀφοροῦν τήν ἑλληνική ἀρχαιότητα καί τόν παραδοσιακό τρόπο ζωῆς (στοιχεῖα γιά τά ὁποία οἱ λαογράφοι σέ ἄλλες χῶρες συγκέντρωναν συστηματικά πληροφορίες), πέρασαν σχεδόν ἀπαρατήρητες ἀπό τούς ἴδιους τούς Ἕλληνες». 

Roderick Beaton, Εἰσαγωγή στή Νεότερη Ἑλληνική Λογοτεχνία, Ποίηση καί Πεζογραφία 1821-1992, μετάφραση Εὐαγγελία Ζούργου - Μαριάννα Σπανάκη, Νεφέλη, Ἀθήνα: 1996, σελ. 106.

Κι ἐνῶ ἡ λαογραφία, τό διήγημα, ἡ ἠθογραφία, ὁ ρεαλισμός ἀποτελοῦσαν μορφές, εἴδη καί ἐκδηλώσεις τοῦ λογοτεχνικοῦ καί γενικότερα πνευματικοῦ ἔργου πού ἦταν σχετικά ἄγνωστα στό εὐρύ κοινό, ἦρθε ἕνας διαγωνισμός ἀπό τό τότε περιοδικό (καί σήμερα ἡμερήσια εφημερίδα) «Ἑστία» νά ἀλλάξει τά πράγματα. Ὅπως ἀναφέρει ο Roderick Beaton στό βιβλίο πού ἀναφέρθηκε προηγουμένως (σελ. 104), «Μεγάλο μέρος τῶν πολιτισμικῶν ζυμώσεων γύρω στά 1880 πέρασε στόν περιοδικό Τύπο καί εἰδικά στίς στῆλες τῆς Ἑστίας (1876-1895). [...] Ἡ Ἑστία ἦταν ἕνα σοβαρό περιοδικό, τό ὁποῖο ἀπευθυνόταν σ' ἕνα συντηρητικό ἀναγνωστικό κοινό καί ὑπῆρξε πάντοτε θερμός θιασώτης τῶν λαογραφικῶν σπουδῶν. [...] Μία πιό θετική συμβολή τῆς Ἑστίας στίς λογοτεχνικές ἐξελίξεις τῆς ἐποχῆς ἦταν ἡ ἐξαγγελία, τό 1883, ἑνός διαγωνισμοῦ διηγήματος, τοῦ ὁποίου “Η ὑπόθεσις... ἔσται ἑλληνική, τουτέστι θά συνίσταται εἰς περιγραφήν σκηνῶν τοῦ βίου τοῦ ἑλληνικοῦ λαοῦ ἐν οἱαδήποτε τῶν περιόδων τῆς ἱστορίας αὐτοῦ ἤ εἰς ἐξιστόρησιν ἐπεισοδίου τινός τῆς ἑλληνικῆς ἱστορίας”». Ἡ προκήρυξη αὐτοῦ τοῦ διαγωνισμοῦ διευκόλυνε τήν ἔκφραση τῶν ταλέντων καί τῶν τάσεων πού καλλιεργοῦνταν ἐπί χρόνια στόν ἑλληνικό πνευματικό κόσμο καί ἔφερε σέ ἐπαφή τό ἀναγνωστικό κοινό μέ τόν
ἴδιο τόν ἑαυτό τούς τίς ρίζες, τίς παραδόσεις καί τήν ἱστορία του.

Ὁ Λίνος Πολίτης στό βιβλίο «Ἱστορία τῆς Νεοελληνικῆς Λογοτεχνίας» (ΜΙΕΤ, Ἀθήνα: 1985, σ.203) ἀναφέρει: «Ἡ ἐμφάνιση τῶν διηγημάτων τοῦ Βιζυηνού τό 1883 ἦταν σάν νά ἔδωσε τό σύνθημα καί στά ἑπόμενα πέντε χρόνια δημοσιεύονται τά πρῶτα διηγήματα τῶν περισσότερων γνωστῶν διηγηματογράφων. Το αἴτημα ἦταν ἄλλωστε διάχυτο στήν ἀτμόσφαιρα. Τον ἴδιο χρόνο, 1883, τό ἔγκυρο περιοδικό Ἑστία (που εὐνοοῦσε τά νεωτεριστικά κινήματα) προκηρύσσει διαγωνισμό γιά τή συγγραφή διηγήματος, μέ τόν χαρακτηριστικό ὅρο “τό θέμα νά ἔχῃ ὑπόθεσιν ελληνικήν”. Τήν Ἑλλανόδικον Ἐπιτροπεία ἀποτελοῦσαν ὁ Ε. Ροΐδης, ὁ Σπ. Λάμπρος καί ὁ Ν. Γ. Πολίτης. Τό βραβεῖο τό πῆρε ὁ Γ. Δροσίνης, τόν ἔπαινο ὁ Μ. Μητσάκης (παιδί τότε 15 χρόνων)». Ἀξίζει νά σημειωθεῖ ὅτι τόν ἀμέσως ἑπόμενο χρόνο, στόν διαγωνισμό διηγήματος τῆς «Ἑστίας», ἔλαβε ἔπαινο ὁ Γρηγόριος Ξενόπουλος - καί αὐτή ἦταν ἡ πρώτη του ἐμφάνιση στά ἑλληνικά γράμματα!

Ἡ ἠθογραφία, ἕνα εἶδος ποῦ τιμήθηκε ἀπό τούς Ἕλληνες λογοτέχνες ὅσο λίγα, εἶναι σέ μεγάλο βαθμό «παιδί» τοῦ Τύπου, ἀφοῦ ἡ ἄνθηση του δρομολογήθηκε μέ τόν διαγωνισμό διηγήματος τῆς «Ἑστίας». Ἡ Εὔη Βογιατζάκη στό «Αἰσθητικά Ρεύματα στόν 19ο καί 20ό Αἰώνα καί στή Νεοελληνική Λογοτεχνία» (σελ.43) ἀναφέρει: «Ὁ ρεαλισμός συνδέθηκε κυρίως μέ τήν ἐμφάνιση τῆς ἠθογραφίας. Ἡ ἔναρξη τῆς ἠθογραφίας τοποθετεῖται τό 1883, ὅταν τό ἔγκριτο φιλολογικό περιοδικό τῆς ἐποχῆς Ἑστία, ὑπό τίς ὁδηγίες τοῦ ἱδρυτή τῆς λαογραφίας Ν. Γ. Πολίτη, ὀργανώνει τόν πρῶτο διαγωνισμό “πρός συγγραφήν ἑλληνικοῦ διηγήματος”. Συνάδοντας μέ τίς πνευματικές ἀνησυχίες τῆς ἐποχῆς, οἱ προγραμματικές ἐπιδιώξεις τοῦ διαγωνισμοῦ ἀπαιτοῦν ἡ ὑπόθεση τοῦ διηγήματος νά εἶναι ἑλληνική καί νά περιγράφει σκηνές “του βίου τοῦ ἑλληνικοῦ λαοῦ ἐν οἱαδήποτε τῶν περιόδων τῆς ἱστορίας αὐτοῦ ἤ εἰς ἐξιστόρησιν ἐπεισοδίου τινός τῆς ἑλληνικῆς ιστορίας”. Ὁ προσανατολισμός πρός τή ρεαλιστική ἀπεικόνιση τῆς ἐξωτερικῆς πραγματικότητας εἶναι ἐμφανής καί συνοδεύεται ἀπό τήν παράμετρο τῆς ἑλληνικότητας τῆς θεματικῆς, ἡ ὁποία ὀφείλει νά ἀντλεῖ ἀπό τίς παραδόσεις τοῦ λαοῦ καί τῆς ἱστορίας.[…] Ὁ Γεώργ. Βιζυηνός (1849-1896), ὁ ὁποῖος θεωρήθηκε καί εἰσηγητής τῆς ἠθογραφίας, δημοσίευσε τόν κύριο κορμό τῶν διηγημάτων τοῦ στό περιοδικό Ἑστία».

Ἡ ἠθογραφία, ἡ λαογραφία, τό διήγημα καί ὁ ρεαλισμός μέ τά ὁποία ἄρχισαν νά ἐξοικειώνονται οἱ Ἕλληνες μέσω ἑνός διαγωνισμοῦ διηγήματος ἀπό περιοδικό εἶναι ἕνα μικρό δεῖγμα ἀπό τήν ἀστείρευτη καί τεράστια ἰσχύ πού ἔχει ὁ Τύπος.Κάθε περιοδικό καί ἐφημερίδα μπορεῖ στ' ἀλήθεια νά συγκαθορίσουν ροή τῶν πραγμάτων καί νά βοηθήσουν μία χώρα νά προοδεύσει, νά ἀλλάξει πρός τό καλύτερο. Ἀρκεῖ ἕκαστο μέσο νά ξέρει τί θέλει νά κάνει, νά πιστέψει βαθιά ὅτι ἔχει ἐθνική ἀποστολή, νά ἐπενδύει ΠΑΝΤΑ στήν ποιότητα καί νά μή λησμονεῖ ΠΟΤΕ ὅτι εἶναι πνευματικό δημιούργημα. Ἡ «Ἑστία», τό 1883, ἔδειξε ἕναν δρόμο. Μᾶς θύμισε τήν ἑλληνική ἀρχαιότητα καί τόν παραδοσιακό τρόπο ζωής…