Ο φόβος της ποινής σώζει την πόλη

Η Παλλάς Αθηνά κρατά τη νίκη. Άγαλμα που βρίσκεται στην Βιέννη, μπροστά από το εθνικό κοινοβούλιο της Αυστρίας.

«Σ' αυτόν τον βράχο που πήρε το όνομα Άρειος Πάγος, ο σεβασμός και ο αδελφός του ο φόβος θα συγκρατούν από την αδικία μέρα και νύχτα, αν και αυτοί οι ίδιοι οι πολίτες δεν καταργούν τους παλιούς νόμους. Ποτέ δεν θάβρης για να πιης νερό καθάριο, αν το μολύνης με βρωμερά αποχύματα και λάσπες. Συμβουλεύω τον λαό μου ούτε την αναρχία ούτε την δεσποτεία ν' ανέχεται και να μη βγάλη εντελώς τον φόβο από την πόλη· γιατί ποιος άνθρωπος μπορεί να είναι δίκαιος αν δεν φοβάται τίποτα;»
Αισχύλου «Ευμενίδες», στ. 690-699, Άπαντα Αρχαίων Ελλήνων, εκδόσεις Πάπυρος σελ. 61

Ο Ορέστης έχει σκοτώσει την μητέρα του επειδή εκείνη φόνευσε τον πατέρα του Αγαμέμνονα. Την ανόσια πράξη κατόρθωσε μαζί με τον εραστή της, Αίγισθο. Ο Ορέστης έχει γίνει μητροκτόνος επειδή ήθελε να αποδώσει δίκαιο για λογαριασμό του θεού Απόλλωνα. Οι Ερινύες τον καταδιώκουν και η μόνη λύση είναι, όπως του διαμήνυσε ο Απόλλων, να καταφύγει ως ικέτης στην Αθήνα και να αγκαλιάσει το άγαλμα της θεάς Αθηνάς ζητώντας έλεος, «άφεση αμαρτιών». Με αφορμή το συγκεκριμένο περιστατικό, ο παλιός κόσμος του ατταβιστικού μένους για εκδίκηση και ανταπόδοση της αιματοχυσίας πάλι με αίμα, περνάει στο επόμενο εξελικτικό στάδιο. Το συλλογικό βήμα εμπρός καθορίζει, φυσικά, το
έλλογο μέρος μας, που συμβολίζει η Αθηνά. Η διακήρυξη γίνεται στο σημείο της τραγωδίας όπου συμβουλεύει τον λαό της, τους Αθηναίους. Η σκηνή, για όσους νιώθουν συνειδητοί πολίτες αυτού του ιερού άστεως κόβει την ανάσα και προκαλεί ρίγη συγκίνησης. Η Αθηνά μιλάει στους Αθηναίους!

Αμφίστομη λεπίδα

Η θεά ανακοινώνει ότι οι αποτρόπαιες στην όψη Ερινύες παύουν να λειτουργούν σαν δυνάμεις «αμέσου δράσεως». Το καθήκον της απόφασης για τον κολασμό των εγκλημάτων πέφτει πάνω στους ώμους των ηθικά ακέραιων, ευσεβών και πεπαιδευμένων Αθηναίων. Ο Αισχύλος με τις «Ευμενίδες» του θέλει να αποκαλύψει στους ανθρώπους την γενναία χειρονομία των θεών, το μεγάλο δώρο τους προς το είδος μας, το οποίο βέβαια μπορεί να λειτουργήσει και σαν δολοφονική αμφίστομη μάχαιρα. Το ζήτημα της απονομής δικαίου γίνεται πλέον αρμοδιότητα των ανθρώπων. Το να γίνεις κυρίαρχος του βίου σου και να επεκτείνεις ως έμφρων άνθρωπος τα όρια της δικαιοδοσίας σου πέρα από το σύνηθες, έχει ρίσκο. Βαριά η ευθύνη και η σοφή Παλλάδα νουθετεί τους πολίτες να μην λησμονούν τον βασικότερο κανόνα του ελληνικού κόσμου: το μέτρο. Ούτε αναρχία ούτε τυραννία. Εξισώνει και τα δυο και τα εντάσσει σ' έναν κόσμο που δεν ταιριάζει σε Έλληνες. Αναρχία και τυραννία βρίσκονται σε χαμηλότερη «συχνότητα» από τη δέουσα. Τον φόβο, όμως, δεν τον εξορίζει από τη ζωή μας. Τον θεωρεί απαραίτητο – τουλάχιστον για τους περισσότερους. Το ερώτημά της «ποιος άνθρωπος μπορεί να είναι δίκαιος αν δεν φοβάται τίποτα;» είναι ρητορικό. Η Αθηνά γνωρίζει ότι ο φιλόσοφος, ο απολύτως ενάρετος άνθρωπος έχει ως κίνητρο μόνο την αρετή. Ωστόσο, επειδή η πλειοψηφία δεν ανήκει στην ολιγομελή συνομοταξία των φιλοσόφων κρίνει απαραίτητο τον φόβο ως φύλακα των συνειδήσεων.
Τώρα πια ο πρωτόγονος κόσμος της αυτοδικίας και της ωμής βίας παραδίδει την σκυτάλη στην ανθρωπότητα των οργανωμένων κοινωνιών της συγχώρεσης και της καταλαγής υπό την αιγίδα του νόμου και την ανάσχεση των ενστίκτων διά του φόβου της ποινής.
Κι αυτήν την πρόοδο, την θέλησαν και οι θεοί αλλά ακόμα κι οντότητες της παλαιότερης τάξεως. Τα λόγια, άλλωστε της Αθηνάς που σηματοδοτούν την «επανάσταση» είναι σχεδόν ταυτόσημα με εκείνα των Ερινύων που σε προηγούμενο σημείο (στ. 517-529) λένε (σε νεοελληνική απόδοση του Γιάννη Γρυπάρη): «Κάπου κι ο φόβος είν' καλός και να μένη θρονιασμένος πρέπει, μες στο νου φρουρός· και συμφέρει η γνώσι και με το στανιό. Και ποια πόλι ή ποιος θνητός σα δε θρέφη στην καρδιά κάποιο φόβο, θα τιμά και τη δικαιοσύνη πια; Μήτε με την αναρχία μήτε πάλι στη σκλαβιά να το στρέγης για να ζης· πάντα στη μέση κρατάει το ζύγι ο θεός».
Η αρχαία και η αρχαιότερη ιεραρχία των θεϊκών οντοτήτων συναινεί στην εξουσία του Νόμου και την ισχύ του φόβου της ποινής.