Το ξαστόχημα της κρίσης φέρνει θάνατο

«Η μήνις του Αχιλλέως». Πίνακας του Γάλλου ζωγράφου Charles-Antoine Coypel (1694 – 1752).

«Του Δία παιδί είναι η Τύφλα, αγέραστο, και κάθε νου τυφλώνει, ανάθεμα τη᾿ κι έχει ανάλαφρα ποδάρια, τι στο χώμα δεν τα πατάει, μον᾿ στα κεφάλια μας απάνω οδεύει πάντα, και τους ανθρώπους βλάφτει». 
Ομήρου Ιλιάς, ραψωδία Τ, στ. 91-94, απόδοση στα νέα ελληνικά Ν. Καζαντζάκη – Ι. Θ. Κακριδή

Η νεοελληνική «Τύφλα» του Καζαντζάκη και του Κακριδή είναι η Άτη των αρχαίων μύθων, θρύλων και παραδόσεων. Πρόκειται για την αλαφροπάτα οντότητα που δεν μπορείς να αντιληφθείς ακόμα κι αν ίσταται επί της κεφαλής σου. Προετοιμάζει ανενόχλητη την καταστροφή, την φθορά, την απώλεια των ανθρώπων επειδή εκείνοι, οι ίδιοι οι φθαρτοί, την κάλεσαν με το ξαστόχημα της κρίσης τους. Σαν τα γέρικα τα δάση που περιμένουν το λυτρωτικό πυρ
του κεραυνού για να καούν απ’ άκρη σε άκρη, οι άνθρωποι με τα σφάλματά τους σκοτώνουν αυτόβουλα τα σώματα και τα συστήματά τους. Έτσι πρόσωπα και πόλεις ολόκληρες, έθνη περνούν στη λήθη.
Στον ελληνικό τρόπο ζωής και κοσμοθέασης η λογική, η ευθυκρισία είχε περίοπτη θέση στο πάνθεον. Εφόσον αντικατόπτριζε τον κόσμο των καθαρών ιδεών η ίδια η λογική ήταν θεότητα. Άξια τιμής και σεβασμού. Η απώλειά της σήμαινε είσοδο στον κόσμο της αμαρτίας – μια λέξη που στα αρχαία δεν σημαίνει κάτι άλλο παρά το σφάλμα. Το λάθος ήταν ανηθικότητα για τους προγόνους μας. Ίσως θα έπρεπε να μας προβληματίσει τούτος ο κανόνας. Κάτι παραπάνω θα ήξεραν…
Πάντως, ο Όμηρος στον κόσμο που έπλασε με τις αμίμητες λέξεις του, εφάρμοσε την συνταγή: ως ύπατη βλασφήμια απέναντι σε θεούς και άνθρωπο έθεσε το λάθος. Ευλάβεια, ανάθημα, σπονδή στις θεότητες ήταν η λογική. Η ενσωμάτωση των επιταγών της στην καθημερινότητα ήταν ένδειξη σεβασμού προς ό,τι και όποιους συμβόλιζαν την έννοια του αγαθού.

Θανάσιμος θυμός

Η Άτη είναι η απώλεια της κρίσης, η περιδίνηση σε μια κατάσταση που σε ωθεί να λησμονήσεις την φύση και την αποστολή σου. Τύφλωση πνευματική, που καθιστά τον άνθρωπο όπλο θανάσιμο εναντίον του εαυτού του. Η Άτη που πατά επί της κεφαλής σου σε φέρνει σε μια κατάσταση μανική, όπου δεν μπορείς να πράξεις οτιδήποτε άλλο εκτός από εκείνο που θα οδηγήσει στον χαμό σου. Άτη είναι και το αποτέλεσμα των εσφαλμένων πράξεων. Ο όλεθρος προσωποποιημένος. Τα πρόσωπα αλλά και οι κοινωνίες παραδίδονται σε αυτήν όταν λησμονούν τους βασικούς νόμους της ευθυκρισίας και αφοσιώνονται σε πρόσωπα ή καταστάσεις που βοούν από μακριά ότι μυρίζουν θάνατο.
Η ελληνική και η παγκόσμια ιστορία βρίθουν από περιπτώσεις όπου η Άτη πάτησε πάνω στα κεφάλια πολιτών, δούλων και υπηκόων σκορπίζοντας καταστροφή. Πάντοτε έδρασε ανενόχλητη και σε όλη τη διάρκεια των εκδηλώσεων του μένους της ήταν βοηθούμενη από τα θύματά της. Όπως ο Όμηρος «δαιμονοποίησε» το σφάλμα έτσι «καθαγίασε» και τη διαύγεια του νου. Για τον ομηρικό κόσμο η μεγαλύτερη κατάκτηση, η κορυφαία απόδειξη της δικαίωσης του περάσματος ενός θνητού από τη γη ήταν η εκγύμναση και η αδιάκοπη χρήση ενός καθαρού νου.
Ο θυμός, η παραφορά, η ανεξέλεγκτη οργή ήταν αξιόμεμπτες καταστάσεις για τον Όμηρο και δεν μπορούσαν να προσφέρουν κάτι άλλο παρά κακό. Η Ιλιάδα, άλλωστε, έτσι ξεκινά (απόδοση Ι. Πολυλά): «Ψάλλε θεά, τον τρομερό θυμόν του Αχιλλέως. Πώς έγινε στους Αχαιούς αρχή πολλών δακρύων. Που ανδράγαθες ροβόλησε πολλές ψυχές στον Άδη ηρώων, κι έδωκεν αυτούς αρπάγματα των σκύλων και των ορνέων – και η βουλή γενόταν του Κρονίδη - απ’ ότ’, εφιλονίκησαν κι εχωρισθήκαν πρώτα ο Ατρείδης, άρχος των ανδρών, και ο θείος Αχιλλέας».
Και οι απάνθρωπες περιπέτειες της Οδύσσειας ήταν γεννήματα της ελαφρομυαλάς των συντρόφων του Οδυσσέα, οι οποίοι «από τις ίδιες τους εχάθηκαν τις ανομιές εκείνοι — οι ανέμυαλοι, που τ᾿ ουρανόδρομου τα βόδια έφαγαν Ήλιου,
κι αυτός τη μέρα τους αρνήστηκε του γυρισμού» (Ραψ, Α, στ. 5-7 απόδοση Καζαντζάκη & Κακριδή).
Ό,τι έχει απομείνει από το έθνος των Ελλήνων πρέπει να ανατρέξει στην αυγή της γραπτής κληρονομιάς μας και να παραδειγματιστεί. Όσοι ισχυρίζονται ότι έσφαλαν (και καμαρώνουν μάλιστα γι’ αυτό) πρέπει να τιμωρηθούν από τους πολίτες κατά τα ειωθότα. Οι διαπράξαντες λάθη, αν το επιθυμούν, ας ζητήσουν συγχώρεση από τον Θεό, όχι από τους ανθρώπους.