ΑΝΔΡΕΑΣ ΑΠΟΣΤΟΛΙΔΗΣ: «ΜOΝΟΙ ΜΑΣ ΞΕΠΟΥΛAΜΕ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡIΑ ΜΑΣ»

Στο περιοδικό GEO που κυκλοφορεί παραχώρησε συνέντευξη ο γνωστός σκηνοθέτης Ανδρέας Αποστολίδης, ο δημιουργός του διεθνώς βραβευμένου ντοκιμαντέρ με τίτλο «ΤΟ ΚΥΚΛΩΜΑ». Είναι ίσως η μοναδική δουλειά πάνω στην αρχαιοκαπηλεία που αποκαλύπτει (με ονόματα και διευθύνσεις) τους εμπλεκόμενους, τους ιθύνοντες νόες και την ελληνική συμμετοχή-συνενοχή σε τούτο το ξεπούλημα της ιστορίας. Παρατίθεται ακριβώς όπως δημοσιεύεται στο περιοδικό. Σημειωτέον, το GEΟ κυκλοφορεί με δώρο-DVD το ντοκιμαντέρ του κ. Αποστολίδη.

ΑΚΟΛΟΥΘΕΙ Η ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ...

«Αν ήμουν Ακαδημία Αθηνών, θα έδινα στον Ανδρέα Αποστολίδη την υψηλότερη διάκριση επιστήμης, αλλά και τέχνης, για την έρευνά του. Αν επίσης ήμουν ΥΠ.ΠΟ., θα μοίραζα το βιβλίο αυτό σε όλους μου τους υπαλλήλους, επιστήμονες και διοικητικούς, εν είδει Ευαγγελίου. Συγχρόνως θα έπαιρνα το συγγραφέα αυτόν ως σύμβουλό μου, και τον Κόλιν Ρένφριου, διάσημο αρχαιολόγο του Κέμπριτζ και βαθύ γνώστη της διεθνούς αλητείας περί την αρχαιολογία, ένα κατεπείγον... τηλέφωνο. Αν τέλος ήμουν αρχαιολογική εταιρεία, σχολή, υπηρεσία κ.λπ., θα αναγόρευα τον κ. Αποστολίδη σε διδάκτορα, επίτιμο μέλος, πολιούχο άγιο, μέγα ευεργέτη ή κάτι σχετικό τέλος πάντων (για να κατευνάσω τις τύψεις μου)».
Μάνος Στεφανίδης, Ελευθεροτυπία, 23 Ιουνίου 2007

O Ανδρέας Αποστολίδης γεννήθηκε το 1953 στην Αθήνα. Είναι σκηνοθέτης, κυρίως σε ντοκιμαντέρ έρευνας. Μια από τις δημιουργίες του είναι «Το Κύκλωμα», το αποκαλυπτικό ντοκιμαντέρ για την παράνομη εμπορία ελληνικών αρχαιοτήτων που συνοδεύει σε μορφή DVD το τεύχος του GEO, η συγκλονιστική δουλειά που απέσπασε πολλές διεθνείς διακρίσεις. Το βιβλίο του κ. Αποστολίδη με τίτλο «Αρχαιοκαπηλεία και εμπόριο αρχαιοτήτων» πραγματεύεται το ίδιο θέμα με το ντοκιμαντέρ. Προέκυψε μέσα από την «περιπέτεια» του ντοκιμαντέρ, κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Άγρα και απέσπασε τα εγκωμιαστικά σχόλια του κ. Μάνου Στεφανίδη που παρατέθηκαν παραπάνω.

Έμαθε σινεμά στη σχολή Σταυράκου. Η βασική επαγγελματική δραστηριότητά του είναι το ντοκιμαντέρ, η σκηνοθεσία στα περισσότερα επεισόδια του «Ρεπορτάζ χωρίς σύνορα», που παρουσιάζει ο Στέλιος Κούλογλου στη ΝΕΤ αλλά ταυτόχρονα γράφει αστυνομικά μυθιστορήματα. Επίσης κάνει και πολλές μεταφράσεις. Ας μας τα εξηγήσει καλύτερα ο ίδιος: «Έχω τρεις ιδιότητες, οι οποίες εναλλάσσονται μεταξύ τους και διαχέεται η μία μέσα στην άλλη. Αλληλοεπηρεάζονται». Μέχρι σήμερα έχει γράψει έξι-εφτά μυθιστορήματα. Το πρώτο ήταν «Το χαμένο παιχνίδι» στα τέλη της δεκαετίας του ’80, αρχές του ’90.

Το «Κύκλωμα» και το πτώμα στο κελάρι
«Ξεκίνησα το “Κύκλωμα” το 2000. Είχα κάνει για την Άγρα μια-δυο μεταφράσεις ενός τεχνοκριτικού, ο οποίος έγραφε αστυνομικά μυθιστορήματα. Ο συγγραφέας λέγεται Όλιβερ Μπανκς. Ένα από τα μυθιστορήματα που μετέφρασα λεγόταν “Ο χαμένος πίνακας του Ρέμπραντ”, που είχε μία υπόθεση με κλασικούς πίνακες και με ελληνικές αρχαιότητες και το Μουσείο της Βοστόνης, το οποίο είναι ένα από τα μουσεία που ανακατεύονται στο κύκλωμα της διεθνούς αρχαιοκαπηλείας».
Ο κ. Αποστολίδης συνεχίζει: «Αυτό το μουσείο είχε επί χρόνια έναν περίφημο Έφορο Αρχαιοτήτων με μεγάλη… δραστηριότητα στη Μεσόγειο. Είναι γνωστός, τον ξέρουν οι Έλληνες αρχαιολόγοι. Μεταφράζοντας αυτό το βιβλίο κατάλαβα ότι αυτός ο συγγραφέας (που τυγχάνει και κριτικός τέχνης) ήξερε πράγματα από πρώτο χέρι. Ήταν εντυπωσιακή η αποκάλυψη πόσο γνωστά είναι σε ορισμένους κύκλους όσα είναι άγνωστα για το πλατύ κοινό, κυρίως στις χώρες οι οποίες κατέχουν αρχαιότητες».
Οι χώρες που πέφτουν θύματα κλοπής αρχαιοτήτων; «Θυμίζουν τον απατημένο σύζυγο. Το μαθαίνουν τελευταίες. Ταυτόχρονα δεν τις πολυενδιαφέρει να το μάθουν. Κρίνουν καλύτερα να μην πολυσκαλίζουν τα πράγματα, διότι είναι δυσάρεστα για τις ίδιες. Είναι μια δυσάρεστη πραγματικότητα για το σύνολο του πληθυσμού, κάτι σαν το πτώμα στο κελάρι».
Ο Ανδρέας Αποστολίδης είναι η ζωντανή ενσάρκωση του προτύπου που λάνσαρε ο Ρούσβελτ: «Μίλα βελούδινα και κουβάλα μαζί σου μεγάλο ραβδί». Μπορεί να σου πει πολλές σκληρές αλήθειες χωρίς να ανεβάσει την ένταση της φωνής του ούτε κατά ένα ντεσιμπέλ. «Με ενδιέφερε πολύ η πραγματικότητα στα... ψηλά κυκλώματα. Το δεύτερο που μ’ έκανε να ασχοληθώ είναι το μεγάλο χάσμα ανάμεσα στη συνείδηση που έχει ο Έλληνας για τον εαυτό του σε σχέση με τις αρχαιότητες και το ποια είναι η πραγματικότητα. Υπάρχει μια αφόρητη υποκρισία, η οποία ξεκινάει από το κράτος και φτάνει μέχρι τον τελευταίο πολίτη… Είναι πολύ εύκολο στο μέσο Έλληνα να κομπάζει λέγοντας στους άλλους ότι: “όταν εμείς είχαμε αυτό τον πολιτισμό εσείς δεν είχατε τίποτα”. Ο πολιτισμός όμως δεν μας ενδιαφέρει αληθινά. Είναι μια ψεύτικη σχέση -από συστάσεως ελληνικού κράτους! Ελάχιστοι είναι οι Έλληνες οι οποίοι ενδιαφέρονται για την ιστορία τους. Βασικά, οι αρχαιότητες αντιμετωπίζονται ως πηγή πλουτισμού, στο βαθμό που θα εκποιηθούν στο εξωτερικό ή σε κάποιον πλούσιο συλλέκτη. Κατά δεύτερο λόγο αποτελούν ένα μεγάλο μπελά, ένα μεγάλο πρόβλημα».

Η λεηλασία
Το Υπουργείο Πολιτισμού δεν θέλει να διαθέσει όσα κονδύλια απαιτούνται για να αναδειχθεί ένας αρχαιολογικός χώρος. Από την άλλη του περίσσεψαν εκατόν πενήντα εκατομμύρια ευρώ για την Πολιτιστική Ολυμπιάδα. Μπόρεσε να διαθέσει τετρακόσια πενήντα εκατομμύρια ευρώ για τη «Θεσσαλονίκη, Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης 1997». Το κράτος μας προκρίνει την πολιτική δημοσίων σχέσεων από την πολιτική της ουσίας. Ο κ. Αποστολίδης σημειώνει: «Αυτό που παραδέχεται το ελληνικό κράτος με τη νομοθεσία του είναι ότι αδυνατεί το ίδιο να διαχειριστεί τις αρχαιότητες. Και γι’ αυτό έχει θεσπίσει ένα νόμο που, ενώ οι αρχαιότητες αποτελούν κρατική ιδιοκτησία, δίνει τη δυνατότητα σε ιδιώτες, στο βαθμό που δηλώσουν μία αρχαιότητα, να την πάρουν! Ένας ιδιώτης δεν μπορεί να βρει αρχαιότητες μέσα από κανονικές ανασκαφές, γιατί οι κανονικές ανασκαφές καταλήγουν σε αρχαιολογικές υπηρεσίες, στις εφορείες και στα μουσεία. Ένας ιδιώτης μπορεί να αποκτήσει αρχαιότητες μόνο μέσα από τη μαύρη αγορά, μόνο μέσα από λαθρανασκαφές. Και το μαύρο χρήμα είναι πολύ».
Ποιο είναι το μεγαλύτερο κακό με την αρχαιοκαπηλεία; «Το χειρότερο είναι πως έχει κατακερματιστεί η ελληνική ιστορία. Είναι σαν να προσπαθούμε να υποθέσουμε πώς ήταν ένα πορτρέτο όταν έχουμε σε διάφορα σημεία του πλανήτη κομμάτια από αυτό, όταν το έχουμε κάνει ψηφιδωτό. Μια συνέπεια του φαινομένου είναι ότι οι Κυκλάδες έχουν λεηλατηθεί σε τέτοιο βαθμό, που οι περισσότεροι αρχαιολόγοι θεωρούν ότι είναι αδύνατο να ολοκληρωθεί η ιστορική έρευνα για τον Κυκλαδικό Πολιτισμό. Δεν υπάρχουν πλέον, έχουν ξεπατωθεί οι Κυκλάδες. Υπάρχουν αρκετά… γλαφυρά νούμερα που αποδεικνύουν του λόγου το αληθές. Κυκλοφορούν, για παράδειγμα, 1602 κυκλαδικά ειδώλια σε όλο τον κόσμο. Μόνο τα 143 προέρχονται από κανονικές ανασκαφές. Τα υπόλοιπα είναι άγνωστης προέλευσης. Επίσης, εάν υπολογίσουμε ότι κάθε τάφος δεν έχει και ειδώλιο, αλλά είναι ένας στους δέκα περίπου… και κάνουμε την αναλογία σημαίνει ότι το λιγότερο έχουν συληθεί δώδεκα χιλιάδες τάφοι. Εάν δούμε ότι αυτές οι περιοχές προϊστορικά δεν ήταν πυκνοκατοικημένες, δηλαδή τα νεκροταφεία ήταν των 10-20 ατόμων, σημαίνει ότι πάνω από εκατό νεκροταφεία έχουν συληθεί. Ο Κυκλαδικός Πολιτισμός έχει ξεπατωθεί από τους ίδιους τους νεότερους Έλληνες».

Αναζητώντας ενόχους
Ο Ανδρέας Αποστολίδης ξεκίνησε το ντοκιμαντέρ ψάχνοντας το θέμα με… αστυνομική μεθοδολογία: «Η κεντρική υπόθεση είναι πώς σήμερα τα μεγάλα μουσεία ανοίγουν καινούριες πτέρυγες ελληνικών αρχαιοτήτων. Κάθε μήνα, όλο και κάποια “ελληνική” πτέρυγα θα ανοίξει. Η έρευνα έδειξε ότι υπάρχει ένα πολύ μικρό κύκλωμα από μεγάλους εμπόρους αρχαιοτήτων… Εξού η ονομασία “Το Κύκλωμα”. Οι μεγάλοι παίκτες είναι περίπου επτά άτομα. Στη συνέχεια υπάρχει ένα μεγαλύτερο ενδιάμεσο κύκλωμα από πενήντα-εκατό και στη συνέχεια μπορεί να υπάρχουν εκατό χιλιάδες Έλληνες οι οποίοι σκάβουν και ξεπουλούν ό,τι βρίσκουν. Η κάτω βάση της πυραμίδας είναι τεράστια. Αν συζητήσει κάποιος με αξιωματικούς της δίωξης και εισαγγελείς θα διαπιστώσει ότι έχουν πληροφορίες για λαθρανασκαφές σε όλη την Ελλάδα. Δεν υπάρχει μέρος που να έχει μείνει παρθένο. Κάποιος ο οποίος έχει ένα κτήμα και γνωρίζει απ’ τον παππού του κάτι για μία αρχαιολογική θέση, η πρώτη του φροντίδα θα είναι, αν πέσει στα χέρια του κάποιο αρχαίο κομμάτι, να κοιτάξει να το αξιοποιήσει οικονομικά. Αυτή είναι η πρώτη κίνηση. Μόνοι μας ξεπουλάμε την ιστορία μας».
Άρα δικαιούται να συμπεράνει κάποιος πως τα μεγαλύτερα μουσεία του κόσμου είναι κλεπταποδόχοι; «Ναι! Και γι’ αυτό έχει δημιουργηθεί πλέον μία διεθνής κρίση στην ηθική αυτών των μουσείων. Υπάρχει δηλαδή στον επιστημονικό και αρχαιολογικό κόσμο μία πολύ μεγάλη συζήτηση αυτή τη στιγμή. Διότι για κάθε σκεπτόμενο άνθρωπο, όχι για κάποιον που θέλει να κρύψει την πραγματικότητα, είναι φανερό ότι οι αρχαιότητες δεν πέφτουν από τον ουρανό. Ούτε τις πουλάει η Αρχαιολογική Υπηρεσία ή ακόμα η οποιαδήποτε ξένη αποστολή που φτάνει στη χώρα μας και θέλει να επιτελέσει κάποιο έργο. Υφίσταται ένας αυτοοργανωνόμενος μηχανισμός χιλιάδων ιδιωτών Ελλήνων που κατασκάπτουν την Ελλάδα και πουλάνε με κάποιους ενδιάμεσους. Τα αρχαία στη συνέχεια συγκεντρώνονται σε έμπειρους αρχαιοπώλες, όπου ο βασικός τους στόχος είναι μέσα από πράξεις πολλαπλής αγοροπωλησίας να σβηστούν τα ίχνη προέλευσης».
Ο θησαυρός των Αηδονιών Στα τέλη της δεκαετίας του ’70 ανακαλύφθηκαν κοντά στη Νεμέα μυκηναϊκοί τάφοι. Οι αρχαιοκάπηλοι επί δύο περίπου χρόνια έκαναν «πάρτι» στην περιοχή. Το κράτος, δηλαδή η Αρχαιολογική Υπηρεσία, ξεκίνησε ανασκαφές το 1980, δύο χρόνια έπειτα από τη λεηλασία και… «βρήκε μόνο έναν τάφο ασύλητο. Είχαν ξεφύγει σημαντικά ευρήματα από τους αρχαιοκάπηλους. Ο Θησαυρός των Αηδονιών! Η ύπαρξη της ανασκαφής ήταν καθοριστική γιατί στη συνέχεια όταν βγήκαν στην αγορά μετά από δέκα-δώδεκα χρόνια στη Νέα Υόρκη κάποια από τα αντικείμενα μπόρεσαν να ταυτιστούν γιατί ήταν ίδιας τεχνοτροπίας και χρονολογίας με εκείνα στη Νεμέα».
Στο ντοκιμαντέρ αναφέρει ο κ. Αποστολίδης ότι πολλές νύχτες ακούγονταν από τους περιοίκους πιστολιές! Η μία μαφία αρχαιοκαπήλων πάλευε για τη λεία με την άλλη! Η αστυνομία δεν είχε πάρει χαμπάρι τίποτα; «Η αστυνομία δεν αντέδρασε». Γιατί η αδράνεια; Ο κ. Αποστολίδης δεν αφήνει περιθώρια παρεξηγήσεων: «Δεν αντέδρασε, διότι κι αυτοί κάτι θα παίρνανε. Σε πολλές τοπικές κοινωνίες δεν υπάρχει κανένας που να μη θέλει να μπει στη μοιρασιά».

«Μην μιλάς, κινδυνεύει η Ελλάς»
Πρέπει να έχει γίνει μέχρι τώρα φανερό ότι ο Ανδρέας Αποστολίδης δεν είναι ιδιαίτερα ευτυχής με τη συμπεριφορά του κράτους απέναντι στην πολιτιστική μας κληρονομιά. Μάλιστα, επί υπουργείας Βενιζέλου στο ΥΠ.ΠΟ. είχε ακούσει λίαν αποθαρρυντικά σχόλια για την αποκαλυπτική δουλειά που ετοίμαζε: «Η κύρια έκφραση δυσαρέσκειας ήλθε από το ελληνικό Υπουργείο Πολιτισμού! Η συμβουλή τους ήταν να μη γίνει το ντοκιμαντέρ αυτό. Διότι θα θίγονταν πράγματα, τα οποία καλό ήταν να μην εθίγοντο και δινόταν μια συγκεκριμένη εικόνα για την Ελλάδα. Στόχος του ελληνικού κράτους είναι να μη δίδεται αυτή η εικόνα. Από υψηλόβαθμο στέλεχος του Υπουργείου Πολιτισμού… πληροφορήθηκα πως δεν θα έπρεπε να ασχοληθώ με το θέμα της αρχαιοκαπηλείας. Επί Βαγγέλη Βενιζέλου αυτό, το έτος 2003».
Η αρχαιοκαπηλεία λοιπόν, σύμφωνα με τις αιτιάσεις και τις εμπειρίες του κ. Αποστολίδη, όχι μόνο δεν ενδιαφέρει το ΥΠ.ΠΟ., αλλά τυχόν αποκαλύψεις το ενοχλούν κι από πάνω. Για ποιο λόγο άραγε; Ο κ. Αποστολίδης είναι κατηγορηματικός: «Το πρόβλημα με το Υπουργείο Πολιτισμού είναι ότι δεν έχει πολιτική ηγεσία. Για παράδειγμα, ο Βενιζέλος και ο Καραμανλής που διετέλεσαν υπουργοί Πολιτισμού δεν ενδιαφέρονταν για τα πρακτικά ζητήματα του υπουργείου. Η θέση τους αξιοποιήθηκε ως ένα μέσον δικής τους προβολής για άλλα πράγματα».

Υπόθεση Σάιμς-Μιχαηλίδη
Ο δημιουργός του ντοκιμαντέρ «Το Κύκλωμα» δεν τσουβαλιάζει όλους τους υπουργούς και τους πολιτικούς στο σακί της αδιαφορίας, των δημοσίων σχέσεων και της κρατικής αβελτηρίας. Διαπίστωσε μια διαφορά στη νοοτροπία και την αντιμετώπιση της δουλειάς του από τον Πέτρο Τατούλη, λόγω της υπόθεσης Σάιμς-Μιχαηλίδη, την οποία πραγματεύεται στο ντοκιμαντέρ του.
«Διαφορά είδα μόνο επί Τατούλη. Πείστηκε ο κ. υφυπουργός να έρθει σε επαφή με τους Ιταλούς καραμπινιέρι, με το ιταλικό Υπουργείο Πολιτισμού, την Εισαγγελία της Ρώμης και το Τμήμα Δίωξης αρχαιοκαπηλείας των Ιταλών με αφορμή την υπόθεση Σάιμς-Μιχαηλίδη η οποία μας οδήγησε στη Σχοινούσα». Πώς ακριβώς είχε αυτή η υπόθεση; «Στη Σχοινούσα βρίσκεται μία εξοχική κατοικία των μεγαλύτερων αρχαιοπωλών της δεκαετίας του ’90, του Ρόμπιν Σάιμς και του Χρήστου Μιχαηλίδη. Αυτοί οι δύο ήταν ζευγάρι και ο Μιχαηλίδης τέλη του ’90 πέθανε.
Ο Σάιμς και ο Μιχαηλίδης συντηρούσαν μια εξοχική κατοικία στη Σχοινούσα, η οποία είχε μέσα αρχαιότητες, πάμπολλες αρχαιότητες. Είχε κομμάτια από ναούς, κολώνες κ.λπ. Εκεί καλούσαν τους πελάτες τους, και τους επιδείκνυαν καταλόγους με φωτογραφίες από τα αντικείμενα που είχανε στις αποθήκες τους στην Ελβετία, στο Λονδίνο, στη Νέα Υόρκη και στο Βερολίνο. Οπότε η Σχοινούσα ήταν ουσιαστικά ένα “showroom”, μια πασαρέλα αρχαιοτήτων. Το ντοκιμαντέρ προβλήθηκε στη ΝΕΤ μια βδομάδα πριν γίνει η έρευνα στη Σχοινούσα, η οποία κανονικά θα έπρεπε να έχει γίνει πριν από χρόνια. Αλλά έδωσε την αφορμή στις αρχές να κινητοποιηθούν». Έγινε προβολή ενός ντοκιμαντέρ που ξεσκέπασε την υπόθεση και παρά ταύτα η αστυνομία εισέβαλε μια βδομάδα αργότερα! Για την ιστορία βρέθηκαν εκεί 400-500 αρχαία αντικείμενα ανεκτίμητης ιστορικής και οικονομικής (φυσικά) αξίας. Ο Σάιμς και ο Μιχαηλίδης διέθεταν συνολικά δεκαεπτά χιλιάδες αντικείμενα!

Ο ανακριτής καθυστερεί…
Τελικά αξιοποιείται ο πλούτος των στοιχείων; «Το τμήμα Δίωξης Αρχαιοκαπηλείας έκανε αμέσως ανακρίσεις και πήρε καταθέσεις. Η υπόθεση έχει πάει σε έναν εισαγγελέα και μάλιστα ειδικό ανακριτή, εδώ και ένα χρόνο τουλάχιστον. Δεν έχει γίνει τίποτα, γεγονός που γεννά ερωτήματα και προκαλεί δυσαρέσκεια ακόμα και μέσα στους κόλπους της ελληνικής δικαιοσύνης, και αλλού».
Κλείνοντας τη συνομιλία μου με τον κ. Αποστολίδη, εξέφρασα έναν προσωπικό μου επαγγελματικό… καημό. Προσπαθώ εδώ και καιρό να πείσω το Υπουργείο Πολιτισμού να μου δώσει μια λίστα με τις διεκδικούμενες ελληνικές αρχαιότητες από μουσεία και συλλογές του εξωτερικού –πλην των γνωστών σε όλους Μαρμάρων του Παρθενώνα. Όλως περιέργως, δεν μου δίνουν: «Κάποια λίστα υπάρχει» σχολίασε. Γιατί δεν την κοινοποιούν όμως, ώστε να βοηθήσουν κι οι πολίτες στην όποια διεκδίκηση; «Η λογική τους είναι παράλογη. Η επίσημη γραμμή του Υπουργείου Πολιτισμού είναι ότι λίγο έως πολύ δεν τίθεται καν θέμα να διεκδικήσουμε κάτι. Για παράδειγμα, τις κλοπές μουσείων δεν τις δηλώνουν όλες, επειδή ντρέπονται! Δηλαδή, είναι καλύτερα, σύμφωνα με τη λογική τους να πούμε ότι δεν γίνονται κλοπές παρά να… εκτεθούμε ως χώρα».
Ο κ. Αποστολίδης σκοπεύει σύντομα να επανέλθει στο θέμα με μια καταγραφή της εξέλιξης της υπόθεσης Σάιμς-Μιχαηλίδη και των επιπτώσεων του ντοκιμαντέρ «Το Κύκλωμα» και του βιβλίου του.

Ο κ. Αποστολίδης σκοπεύει σύντομα να επανέλθει στο θέμα με μια καταγραφή της εξέλιξης της υπόθεσης Σάιμς-Μιχαηλίδη και των επιπτώσεων του ντοκιμαντέρ «Το Κύκλωμα» και του βιβλίου του.