Άνθρωποι που δεν υπήρξαν ποτέ

Η προσωπογραφία του Ντοστογιέφκσι στον ομώνυμο σταθμό του Μετρό στη Μόσχα.

«Όσο για μένα, στη ζωή μου έφτασα στα άκρα – εκείνο που εσείς δεν τολμάτε ούτε στο μισό δρόμο να φέρετε, από δειλία. Κι ακόμη, παίρνετε τη δειλία σας για φρονιμάδα και παρηγοριόσαστε ξεγελώντας τον εαυτό σας. Γι' αυτό το λόγο ίσως να είμαι πιο ζωντανός από σας. [...] Δεν ξέρουμε ακόμη που υπάρχει τώρα εκείνο που είναι ζωντανό, από τι είναι και πώς ονομάζεται. Αφήστε μας μόνους, χωρίς βιβλία, κι αμέσως θα πελαγώσουμε, θα τα μπερδέψουμε· δεν θα ξέρουμε που να στηριχτούμε και σε τι να αφοσιωθούμε, δεν θα ξέρουμε τι πρέπει να αγαπήσουμε ή να μισήσουμε, τι πρέπει να εκτιμήσουμε ή να περιφρονήσουμε. Βαριόμαστε ακόμη και που είμαστε άνθρωποι, άνθρωποι με σάρκα και οστά αληθινά. [...] Γυρεύουμε να γίνουμε ένας τύπος γενικού ανθρώπου που δεν υπήρξε ποτέ. Είμαστε πεθαμένοι μόλις γεννηθούμε και χρόνια, και χρόνια μας γεννούν πατέρες που δεν είναι ζωντανοί».
Φιοντόρ Ντοστογιέφσκι, «Το Υπόγειο», εκδόσεις Γράμματα, σελ. 140

Αυτό το έργο γράφτηκε το 1864 στη Ρωσία. Διαβάζετε αυτές τις αράδες στην Ελλάδα σήμερα, προφανώς επειδή...
το κείμενο αξίζει – περίπου όσο οι σκέψεις του συγγραφέα που αποτυπώθηκαν στο χαρτί. Οι «Σημειώσεις από το Υπόγειο», όπως είναι ο αυθεντικός τίτλος της πρώτης έκδοσης είναι τα σκόρπια απομνημονεύματα ενός προσώπου, που θα μπορούσε να ήμασταν «όλοι μας» και κανένας. Οι στοχασμοί του... υπόγειου τύπου, που αφηγείται στους αναγνώστες τις άχαρες περιπέτειές του, είναι αμιγώς «ρωσικοί» αλλά έχουν τόσο μεγάλο βάθος και ακρίβεια ώστε έγιναν παγκόσμιοι. Ο Ντοστογιέφκσι μέσα από το «Υπόγειο», την εποχή που συνέθετε τούτη την συμφωνία των λέξεων, ήθελε να κάνει κριτική σ' όλα τα φιλοσοφικά και πνευματικά ρεύματα της εποχής του. Ήθελε να μηδενίσει την ένταση της αχρείαστης φουρτούνας των σοσιαλισμών, των ντετερμινισμών, των προοδευτισμών και των άλλων «ισμών» και να οδηγήσει τον ναυαγό της εκάστοτε μόδας στο ασφαλές λιμάνι της αυτοσυνειδησίας.
Για να γίνει κατανοητή η αξία του «Υπογείου» του φωτισμένου και χριστιανού Ρώσου υπάρχουν δύο εναλλακτικές: ή να το διαβάσει κάποιος και να αφεθεί σ' ένα ασφυκτικό και ταραγμένο ταξίδι στον αδιέξοδο ωκεανό του πρωταγωνιστή ή να εντρυφήσει στην εκτεταμένη -και σχεδόν μη... διαχειρίσιμη- βιβλιογραφία που υπάρχει για αυτό και για τα υπόλοιπα διηγήματα, νουβέλες και μυθιστορήματα του συγγραφέα. Κοντολογίς, καλύτερα να το διαβάσει κάποιος. Εκεί, προς το τέλος του «Υπογείου» θα συναντήσει τις προαναφερθείσες προφητικές φράσεις, που -μεταξύ άλλων πολλών- περιγράφουν το σύνδρομο του τηλεθεατή και του ατόμου που συνήθισε να είναι ετερόφωτο.

Εξάρτηση

Ο Ντοστογιέφσκι έγραψε στις αράδες που παρατέθηκαν στην αρχή του παρόντος για την αμηχανία κάποιου, ο οποίος καλείται να ζήσει χωρίς βιβλία. Δίχως έτοιμες ιδέες που έχουν σκεφτεί άλλοι. Χωρίς τις απαντήσεις σε ερωτήματα που προσφέρουν τρίτοι. Άνευ του ιδεολογικού οπλοστασίου που παρασκευάζεται στις άυλες βιομηχανίες των κυρίαρχων ιδεολογιών και ιδεολογημάτων. Δεν θα γνωρίζει (ο μη έχων βιβλία) τι να διαλέξει να αγαπά και να μισεί. Τι να προτιμά και τι να αποφεύγει. Πελαγώνει! Όπως συμβαίνει σήμερα με τα πρόσωπα που καταναλώνουν τηλεόραση, διαδίκτυο, «ενημέρωση» και προσφέρουν τον χρόνο τους ως θυσία στο βωμό «διασημοτήτων»: καταλήγουν απρόσωπα. Γίνονται άνθρωποι που δεν υπήρξαν ποτέ. Αναλώνοντας τον χρόνο τους «συμμετέχοντας» στις ζωές, τα χάχανα και τις επιδείξεις των άλλων, λησμονούν τον εαυτό τους και κόβουν τον ομφάλιο λώρο, που τους συνδέει με τη συνείδησή τους.
Αποφεύγουν τις πράξεις, τους φαίνονται ακραίες. Αποφεύγουν την άποψη – δεν έχουν αν δεν βρουν μια έτοιμη για να την «υιοθετήσουν» πρόσκαιρα. Η ανία κυριαρχεί στην ημέρα τους και η σύγχυση στο μυαλό τους. «Βιώνουν» την εικόνα και καταντούν αποτύπωμα, θολή φωτοτυπία του αυθεντικού «Εγώ» τους. Δεν επικοινωνούν με το όλον, τον Θεό και χάνονται στους απαστράπτοντες λαβυρίνθους των εφήμερων εντυπώσεων.
Ο Ντοστογιέφσκι κατορθώνει να εξηγήσει και την απραξία των μαζών: η δειλία παρεξηγείται ως «φρονιμάδα» και τούτο οδηγεί στην κατασκευή ενός τύπου «γενικού ανθρώπου που δεν υπήρξε ποτέ». Δηλαδή, ενός ειδώλου! Και τα δειλά είδωλα ενώνουν τις δυνάμεις τους για να αναπαράξουν την απώλεια, τον φόβο και συνεπακόλουθα έναν έμβιο θάνατο. Μια απουσία ύπαρξης εν τω μέσω της ζωής!
Αν ο συγγραφέας ζούσε σήμερα ίσως να αναθεωρούσε την άποψή του για την ανάγκη των βιβλίων. Τουλάχιστον τα δικά του μπορούν να βοηθήσουν κάποιον να ξαναζήσει αυθεντικά...