Οι βαστάζοι των ψεύτικων ήλιων

«Προμηθεύς». Έργο του Φλαμανδού ζωγράφου Theodoor Rombouts (1597 – 1637).

«Πρόθυμος πήγα και πρόθυμος μ' εδέχτη. Και χάρις στις δικές μου συμβουλές, ο βαθυσκότεινος του Ταρτάρου κρυψώνας σκεπάζει τώρα τον παμπάλαιο τον Κρόνο μαζί με τους συμμάχους του. Τέτοια καλά, αυτός που βασιλεύει στους θεούς, είδε από μένα. Και όμως!... κυττάχτε με τι σκληρή ανταμοιβή μου το πλερώνει! Το δίχως άλλο είναι μέσα στη φύση όλων των τυράννων η αρρώστια τούτη, το να μην έχουνε σε φίλο εμπιστοσύνη».
Αισχύλου Τραγωδίαι, «Προμηθεύς Δεσμώτης», στ. 218-225, εκδόσεις Πάπυρος, σελ. 32

Ο Προμηθεύς σε πρώτη ανάγνωση είναι ο γιος του Τιτάνα Ιαπετού και της Ωκεανίδας Ασίας ή Θέμιδας ή Γαίας (σ.σ.: όπως γράφει ο Αισχύλος στην ίδια τραγωδία, η μητέρα του εμφανίζεται «με πολλά ονόματα, μια μορφή μοναχά»).
Πέρα από την φαινομενικά απλή αλλά ουσιαστικά πολυεπίπεδη μυθολογική υπόσταση του τραγικού ήρωα, ο χαρακτήρας και οι περιπέτειες του Προμηθέα συμβολίζουν τη μεταμορφωτική δύναμη της γνώσης και την ενδιάθετη τάση του ανθρώπου να υψώνει το όποιο ανάστημα έχει απέναντι στην Μοίρα, την Ανάγκη, το Πεπρωμένο, την Εξουσία, την ίδια την
πτωτική φύση της ύλης. Εν πολλοίς, Προμηθέας είναι η ανθρώπινη ψυχή που αλυσοδένεται από δυνάμεις, οι οποίες προσωρινά την υπερβαίνουν μέχρι ο Χρόνος να περάσει και να σημάνει ότι ελήφθησαν τα δέοντα μαθήματα. Τότε ο Άνθρωπος Δεσμώτης πρέπει να αφεθεί ελεύθερος, να μετουσιωθεί σε Λυόμενος.
Ο Αισχύλος με λέξεις μεγαλόπρεπες, διάπυρες νοήματος, αρχαιότατες και συνάμα νέες (μια και είχε τη συνήθεια και το ταλέντο του εύστοχου λεξιπλάστη), προσέφερε στον μαθητή των έργων του την ευκαιρία να ρίξει μια κλεφτή ματιά στα μυστικά της δημιουργίας. Και μόνο η ακρόαση απαγγελίας οποιουδήποτε αισχύλειου πονήματος (πολλώ δε μάλλον του Προμηθέως Δεσμώτου) εναρμονίζει τον δέκτη του ήχου με έναν πομπό που υπάρχει από την αυγή όλων των καιρών και μεταδίδει μόνο ουσία και αλήθεια.




Η πτώση

Μια από τις ωφέλιμες αλήθειες που είθισται να θλίβουν τους μικρούς ανθρώπους που εθελοτυφλούν για να μην τυφλωθούν από το σκληρό της φως είναι η μοίρα των «φίλων» των τυράννων. Οι γείτονες των ψεύτικων ήλιων δεν μπορούν παρά να καούν. Να παραδοθούν ολοσχερώς στο πυρ που κατακαίει τις ασίγαστες συνειδήσεις των δυναστών και πέπρωται να κάνει στάχτη τους πρόσκαιρους θρόνους που κατακτούν με δόλο και με βία. Ο Προμηθεύς αποπειράθηκε να βοηθήσει το Τιτανικό γένος του στη μεγάλη μάχη των αιθέρων, την αποκαλούμενη «Τιτανομαχία» αλλά εκείνοι δεν ήθελαν καν να τον ακούσουν. Νόμιζαν ότι δίχως κόπους και με πολλή βία θα μπορούσαν να ασκήσουν εξουσία. Ο Προμηθεύς πρόθυμος προσέφερε υπηρεσίες στον Δία. Ο Ζευς προθύμως τις έλαβε. Ωστόσο, μόλις υποπτεύθηκε ότι κλονίζεται η αρχή του επειδή ο Προμηθεύς κάτι καλό έκανε για τους ανθρώπους (προσέφερε το «πυρ»), τον αλυσόδεσε, τον σταύρωσε σε μια «αζήλευτη φρουρά», σ' ένα βράχο στην άκρη του κόσμου, στα έσχατα της σκυθικής γης, βόρεια, κοντά στον ωκεανό. Ο μέγας Αθηναίος τραγωδός αξιοποιεί την προμηθεϊκή αφορμή για να γενικεύσει. Προειδοποιεί εδώ και χιλιετίες τους βαστάζους των τυραννικών θρόνων για τη μοίρα τους. Ήδη στην αρχή της τραγωδίας (στ. 35) ο Ήφαιστος λέγει: «Είναι σκληρόψυχος ο κάθε νέος αφέντης». Το χωρίο δεν δείχνει σε κάτι μερικό: την σκληρότητα που επιδεικνύει προς τους εχθρούς κάθε νέος εξουσιαστής. Είναι γενική η τοποθέτηση. Αφορά την καθολική σκληρότητα που συνοδεύει κάθε νέα εξουσία, προς όλους, ακόμα και τους... φίλους!
Οι «προφητείες» του Αισχύλου δεν είναι τίποτε άλλο παρά η προηγμένη λογική των αρχαίων προγόνων μας, που απέχει τόσο πολύ από τη δική μας ώστε να φαντάζει σχεδόν μεταφυσική. Κι όμως, ό,τι μεταφυσικότερο μπορεί να επιτευχθεί από το είδος μας είναι η σε βάθος γνώση και εκμετάλλευση των δυνατοτήτων που προσφέρουν οι φυσικοί νόμοι. Κι ένας από τους βασικούς, που μας γεμίζει ελπίδα είναι ότι ακόμα κι ο τύραννος μαθαίνει πως νιώθουν οι υποτελείς του. Πέφτοντας, μαθαίνει: «Και τη μέρα όπου σ' αυτή τη συμφορά θα πέσει, θα μάθει πόση διαφορά χωρίζει το 'νάσαι αφέντης' από το 'νάσαι δούλος'» (στ. 926-927).