Ἡ παρασιτική φύση τοῦ κακοῦ

«Ὁ Ἡρακλῆς στό σταυροδρόμι». Ἔργο τοῦ Ἰταλοῦ ζωγράφου Annibale Carracci (1560-1609), ἐπηρεασμένο ἀπό τόν μύθο στό ὁποῖο ὁ Ἕλληνας ἥρωας καλεῖται νά ἐπιλέξει τόν δρόμο τῆς Ἀρετῆς ἤ τῆς Κακίας. 

«Γιατί τά πάντα γίνονται χάριν τοῦ Ἀγαθοῦ, καί ὅσα εἶναι ἀγαθά καί ὅσα εἶναι αντίθετα∙ γιατί τά ἀντίθετα κάνουμε ἀπό ἄγνοια τῆς φύσης τους, παρόλο ποῦ ποθοῦμε τό Ἀγαθό.[...] Το εἶδος καί ἡ φύση τῶν κακῶν εἶναι ἔλλειψη, ἀοριστία καί στέρηση, καί ὁ τρόπος τῆς ὑπόστασης τούς μοιάζει περισσότερο μέ μία ὑπόσταση παρασιτική (παρυπόστασις), ὅπως συνηθίζουν νά λένε. Γι' αὐτό καί ἔχει εἰπωθεῖ πολλές φορές ὅτι τό κακό εἶναι ἀκούσιο. Γιατί πώς θά μποροῦσε νά εἶναι ἑκούσιο ἀπό τήν στιγμή ποῦ γίνεται χάριν τοῦ ἀγαθοῦ, ἐνῶ ἀπό μόνο του δέν εἶναι τό ἀντικείμενο τῆς ἐπιθυμίας καί τῆς βούλησης κανενός ὄντος;» Πρόκλου, «Περί τῆς τῶν κακῶν ὑποστάσεως», Ἅπαντα, ἐκδόσεις Κάκτος, τόμος 36, σ. 457.

Ἕνας ἀπό τούς εἰς ὅλους προσβάσιμος ἀλλά ἄγνωστος στό εὐρύ κοινό θησαυρός εἶναι ἡ σειρά τῶν σωζόμενων ἔργων τοῦ Πρόκλου, ποῦ ἦταν ἕνας ἀπό τούς τελευταίους τιτάνες τῆς
ἑλληνικῆς σκέψης. Γεννήθηκε στήν Κωνσταντινούπολη στίς 8 Φεβρουαρίου 412 μ.Χ. καί πέθανε στήν Ἀθήνα στίς 17 Ἀπριλίου 485. Ἀπό τούς μελετητές τοῦ ἔργου του καί τούς κλασικιστές ἐντάσσεται στήν κατηγορία τῶν νεοπλατωνικῶν. Ὁ ὄρος αὐτός εἶναι κάπως περιοριστικός καί ἀναμφίβολα προσδίδει στούς φέροντες τή σφραγίδα μίας ἁπλῆς ὑποδιαίρεσης σ' ἕνα ἄκαμπτο πλατωνικό σύμπαν. Ὅμως, ὅποιος ἐντρυφήσει στό πλουσιότατο καί ἀπρόσμενα βαθύ, σαγηνευτικό καί πνευματικά γενναιόδωρο ἔργο τοῦ Πρόκλου θά νιώσει ὅτι συναντήθηκε μέ μία μορφή, ἡ ὁποία τόν παίρνει ἀπό τό χέρι καί τοῦ δείχνει τήν ἔξοδο ἀπό τό σπήλαιο τῶν ψευδαισθήσεων καί τῶν δοξασιῶν, ὅπου ἔχει ἐγκλωβιστεῖ ἡ ἀνθρωπότητα.

Ὁ Πρόκλος φωτίζει μέ τά διανοήματά του μία σειρά πτυχῶν καί ἐκδηλώσεων τοῦ Ἑνός: Ἀπό τά μαθηματικά καί τή φύση τῆς εἱμαρμένης μέχρι τίς οὐράνιες σφαῖρες, τή γεωμετρία καί τόν Θεό. Στο ἔργο ἀπ' ὅπου ἀντλήθηκε τό ἀπόσπασμα στήν ἀρχή τοῦ κειμένου πραγματεύεται τόν ὁρισμό, τή δημιουργία ἤ μή, τή φύση, τίς λειτουργίες καί τήν ἱεραρχία τοῦ κακοῦ! Ὅποιος τό ἀναγνώσει θά αἰσθανθεῖ τήν ἐσωτερική ἀνάγκη νά ἐπιστρέψει ἐπανειλημμένως στό ἔργο, νά ἀνατρέξει στίς σελίδες του καί νά ἀρχίσει νά συνδέει πρόσωπα, καταστάσεις, ἐξελίξεις, κοινωνικά φαινόμενα καί συναισθήματα τά ὁποία εἶχε ταξινομήσει βιωματικά σέ θετικά καί ἀρνητικά, ἀλλά ὅμως δέν μποροῦσε νά ἑρμηνεύσει μέ μία συνεκτική θεωρία.

Ὁ Πρόκλος εἶναι ἴσως ὁ πρῶτος φιλόσοφος ποῦ ἀναλύει τόσο διεξοδικά τή φύση τοῦ κακοῦ. Φυσικά, τό πράττει ἐκκινώντας τή ρότα του ἀπό τόν τηλαυγή φάρο τοῦ πλατωνικοῦ ἔργου, ἀλλά βοηθᾶ τούς ἀμύητους (στόν φιλοσοφικά πειθαρχημένο λόγο) νά καταλάβουν καί νά ἀπομυθοποιήσουν, ἐπιτέλους, τό φαινομενικά «πανίσχυρο» κακό.

Γιά τόν Πρόκλο, στό κακό ἁρμόζει ὁ ὁρισμός τοῦ «μή ὄντος». Ὅσο κι ἄν φαντάζει παραδοξολογία, στό κακό δέν ταιριάζει τό ρῆμα «εἶναι», ἐπειδή δέν εἶναι, δέν ὑπάρχει. Συνυπάρχει μέ τό ἀγαθό καί ἀντλεῖ δύναμη ἀπό αὐτό. Το κακό δέν ἔχει δική του ἰσχύ, ἀφοῦ κάθε ἰκμάδα δύναμης ποῦ ὑπάρχει στό σύμπαν ἐκπηγάζει ἀπό τόν Θεό, τό Ἀγαθό, τόν προϋπάρχοντα Νόμο, Λόγο καί Αἴτιο. Το κακό οὐδέποτε ἀποτελεῖ αυτοπροαίρετη ἐπιλογή. Μόνο ὡς παρερμηνεία τοῦ Ἀγαθοῦ ἐπιλέγεται ἀπό τούς ἀνθρώπους. Τούτη ἡ ἀντίληψη ἀναπόφευκτα φέρνει ὡς συνειρμό τήν παράκληση τοῦ Χριστοῦ στόν Πατέρα Του νά συγχωρήσει τούς σταυρωτές Του διότι δέν γνωρίζουν τί πράττουν (Κατά Λουκᾶν ΚΓ΄ 34: πάτερ, ἄφες αὐτοῖς· οὐ γάρ οἴδασι τί ποιούσι).

Αὐτή ἡ ἐκδοχή τῆς φύσεως καί τῆς λειτουργίας τοῦ κακοῦ ἑρμηνεύει μία σειρά ἀπό πολιτικά φαινόμενα, κοινωνικές διεργασίες καί οἰκονομικές ἐξελίξεις. Ἡ «παρυπόστασις» τοῦ κακοῦ, ἡ παρασιτική φύση του, δέν μπορεῖ νά ἀντέξει δίχως νά ὑπάρχει ἀγαθό ποῦ να παράγει ενέργεια και δύναμη. Σάν τήν ἀσθένεια, διαλύεται ὅταν τό σῶμα τοῦ ἀσθενοῦς διαλυθεῖ. Ὅπως στά κράτη, ὑπάρχει μία παρασιτική τάξη ποῦ ἐκμεταλλεύεται τόν κόπο καί τήν προσπάθεια πού καταβάλλουν οἱ πολλοί, οἱ σκληρά ἐργαζόμενοι πολίτες.

Ὡστόσο, σέ τοῦτο τό ἀποκαλυπτικό ἔργο τοῦ Πρόκλου ὑπάρχει ὄχι ἁπλή ἐλπίδα, ἀλλά διαβεβαίωση, ἡ ὁποία εἶναι ἀκλόνητη, πακτωμένη σέ μή παραβιάσιμους φυσικούς νόμους. Το Ἀγαθό εἶναι Ὄν καί πανίσχυρο. Κατισχύει τοῦ Κακοῦ πάντοτε, ὅποτε οἱ ἐπιζητοῦντες τό Ἀγαθό μποροῦν νά τό διακρίνουν καί ἐπιλέξουν νά ἀναμετρηθοῦν. Ἀρκεῖ νά γνωρίζουν καί νά μήν παραπλανῶνται ἀπό τίς μεταμφιέσεις τοῦ κακοῦ - γιατί πάντοτε παρουσιάζεται ὡς τό καλό. Ἐκεῖ εἶναι ἡ σοφία. Στη διάκριση μεταξύ καλοῦ καί κακοῦ.